Olejki eteryczne jako leki w profilaktyce i leczeniu chorób infekcyjnych – przegląd ogólny

Olejki eteryczne oraz ich terpenowe składniki działają przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo i przeciwpasożytniczo. Ponadto wykazują aktywność przeciwzapalną oraz stymulują układ immunologiczny.

 

Więcej informacji na temat aromaterapii tutaj.

Olejki eteryczne są produktami metabolizmu wtórnego roślin. Pod względem chemicznym są to wieloskładnikowe mieszaniny związków monoterpenowych i seskwiterpenowych oraz ich pochodnych. W ich składzie mogą znajdować się związki chemiczne zawierające azot lub siarkę. Charakterystyczną cechą jest to, że w skład jednego olejku może wchodzić kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt związków o różnym stężeniu i właściwościach. Szerokie zakres biologicznej aktywności olejków eterycznych wynika właśnie ze zróżnicowanego składu chemicznego.

Zawartość poszczególnych składników w określonym olejku jest zmienna i zależy m.in. od gatunku czy odmiany rośliny, warunków środowiskowych jej wzrostu i rozwoju, a także od metody izolacji. W większości olejków można wyróżnić jeden główny składnik, odpowiadający za specyficzny zapach oraz właściwości biologiczne i farmakologiczne.

 Właściwości przeciwbakteryjne

Związki terpenowe są substancjami łatwo przenikającymi przez ścianę i błonę komórkową drobnoustrojów, powodując uszkodzenie ich struktury i tym samym unieczynnienie patogena.

Przeciwbakteryjne działanie olejków eterycznych zaobserwowano szczególnie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich, w mniejszym stopniu Gram-ujemnych, co wiąże się prawdopodobnie z różnicami w budowie ich ściany komórkowej. Cytotoksyczne działa-nie EO, zwłaszcza niektórych izolowanych z nich terpe-nów, zaobserwowano in vitro w wielu rodzajach bakterii, zwłaszcza bakterii Gram-dodatnich, w mniejszym stopniu Gram-ujemnych, co wiąże się prawdopodobnie z różnicami w budowie ich ściany komórkowej.

Olejek eteryczny z eukaliptusa gałkowego (Eucalyptus globulus Labill.) działa bakteriobójczo oraz bakteriostatycznie wobec pałeczki grypy (Haemophilus influenzae) dwoinki zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae), izolowanych od pacjentów z infekcjami dróg oddechowych.

Olejek z lebiodki pospolitej (oregano; Origanum vulgare L.) działa bakteriobójczo i bakteriostatycznie względem szczepów gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus).

Wykazano, iż olejek z drzewa herbacianego (melaleuka skrętolistna; Melaleuca alternifolia (Maiden & Betche) Cheel) hamuje wzrost wielu szczepów bakterii z rodzajów Micrococcus – pakietowce, Corynebacterium- maczugowce i Staphylococcus – gronkowce, wchodzących w skład zarówno prawidłowej, jak i patogennej mikroflory ludzkiej skóry. Obecne w tym olejku monoterpeny, takie jak 1,8-cyneol, linalol, terpinen-4-ol czy α-terpineol wykazują znaczną aktywność wobec szczepów Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, kolonizujących górne drogi oddechowe. gronkowców oraz paciorkowców. Związki te charakteryzują się również działaniem przeciwbakteryjnym w stosunku do tlenowych drobnoustrojów Gram-dodatnich bytujących w jamie ustnej oraz bakterii Gram-ujemnych izolowanych ze skóry, w tym również beztlenowych bakterii izolowanych ze skóry osób cierpiących na trądzik.

Olejek eteryczny z różnych gatunków lawendy (Lavandula) zdolny jest do zahamowania wzrostu metycylinowrażliwych oraz metycylinoopornych szczepów gronkowca złocistego oraz wobec szczepów pałeczki grypy opornych na erytromycynę czy amoksycylinę, wywołujących infekcje układu oddechowego. Podobnym działaniem charakteryzują się monoterpeny, takie jak tymol i karwakrol, będące głównymi składnikami olejku eterycznego z bazylii pospolitej (Ocimum basilicum L.).

Olejek eteryczny z rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus officinalis L.) jest aktywny w stosunku do bakterii powodujących zatrucia pokarmowe z rodzajów Shigella, Salmonella oraz Escherichia.

Coraz poważniejszym problemem staje się oporność bakterii chorobotwórczych na obecnie znane antybiotyki. Niektóre olejki eteryczne mogą odgrywać ważną rolę w zwalczaniu tego zjawiska. Silne przeciwbakteryjne działanie olejku pochodzącego z mięty pieprzowej (Mentha × piperita L.), a także jego głównego składnika, jakim jest mentol wiąże się z eliminacją plazmidowej antybiotykooporności bakterii. Z tego względu olejki eteryczne oraz ich terpenowe składniki mogą być brane pod uwagę jako potencjalne substancje przeciwbakteryjne, nawet wobec opornych na tradycyjnie stosowane leki szczepów. Niewątpliwą zaletą ich zastosowania w terapii chorób infekcyjnych jest ich mała toksyczność oraz brak możliwości powstania oporności wśród bakterii.

Aktywność przeciwwirusowa

Skutecznych środków działających przeciwwirusowo, nawet wobec powszechnie występujących wirusów, jest niewiele. Duże nadzieje wiąże się z naturalnymi substancjami pochodzenia roślinnego.

Wykazano, że olejek eteryczny z melisy lekarskiej (Melissa officinalis L.) działa przeciwwirusowo wobec wirusów opryszczki pospolitej herpes simplex HSV-1 oraz HSV-2, co zachęca do prowadzenia testów klinicznychw przyszłości. Wykazano również, że izoborneol, pochodzący z olejku eterycznego z szałwii krzewiastej (Salvia fruticosa Mill. ) inaktywuje wirusa opryszczki pospolitej HSV-1. Wykazano, że podobną aktywność mają również inne monoterpenowe składniki tego olejku, takie jak 1,8-cyneol czy tujon. Aktywność wobec wirusów typu HSV przejawiają także olejek z lippi (Aloysia gratissima (Gillies & Hook.) Tronc.), kąkola kalifornijskiego (Artemisia douglasiana Besser ex Besser), sadźca (Eupatorium patens), z owoców jałowca kolczastego (Juniperus oxycedrus L.) oraz drewna cedru libańskiego (Cedrus libani A.Rich.). Rośliny te nie występują w Polsce, tak więc dostępność olejków z nich izolowanych może być trudna.

Badania dowodzą także antywirusowego działania olejków: z drzewa herbacianego, rozmarynowego, lawendowego oraz lemongrasowego (Cymbopogon citratus (DC.) Stapf) wobec wirusów opryszczki. Ten ostatni olejek okazał się najaktywniejszym spośród przebadanych. Wszystkie cztery olejki dostępne są w Polsce.

Liczne doniesienia świadczą także o przeciwwirusowym działaniu olejku z czapetki pachnącej, inaczej goździkowca korzennego (Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L.M.Perry) oraz eukaliptusowego.

Aktywność przeciwgrzybicza i przeciwpasożytnicza

Powszechnie znany ze swoich właściwości przeciwgrzybiczych jest olejek drzewa herbacianego. Wykazuje on działanie grzybostatyczne względem dermatofitów, takich jak Trichophyton mentagrophytes, Trichophyton rubrum, czy Microsporum gypseum. Trichophyton mentagrophytes występujący u ponad 20% chorych z grzybicą dermatofitową paznokci, Trichophyton rubrum aż u około 70%

Olejek ten jest ponadto inhibitorem wzrostu innych grzybów pleśniowych, które mogą być patogenne dla ludzi, np. kropidlak czarny (Aspergillus niger) i kropidlak żółty (Aspergillus flavus). Wykazano też podatność kilkudziesięciu szczepów Malassezia furfur wyizolowanych ze skóry z łojotokowym zapaleniem oraz łupieżem pstrym na działanie olejku z drzewa herbacianego. Olejek ten hamuje również wzrost drożdżaków z rodzaju Candida, w tym C. albicans.

Również olejki eteryczne z kminku zwyczajnego (Carum carvi L. ) i kopru ogrodowego (Anethum graveolens L.) oraz mięty zielonej (Mentha spicata L.) są aktywne wobec wielu gatunków grzybów patogennych dla człowieka.

 Silnie działającym związkiem jest tymol obecny, między innymi, w olejku izolowanym z macierzanki tymianek (inaczej tymianku właściwego; Thymus vulgaris L.), lebiodki pospolitej (oregano; Origanum vulgare L.) oraz cząbru ogrodowego (Satureja hortensis L.). Na tymol najbardziej wrażliwe są szczepy Chaetomium globosum, natomiast najbardziej oporne gatunki z rodzaju Mucor. Tymol działa również na bardzo oporny gatunek Cryptococcus neoformans.

Wykazano przeciwgrzybicze działanie olejków z owoców cytrusowych – pomarańczowego, grapefruitowego, i mandarynkowego, względem Aspergillus niger, Aspergillus flavus, Penicillium chrysogenum oraz Penicillium verrucosum.

 Bibliografia:

Hüsnü Can Bașer, K., Buchbauer, G. (2015). Handbook of essential oils: science, technology, and applications. Handbook of essential oils: science, technology, and applications., (Ed. 2).

Król, S. K., Skalicka-Woźniak, K., Kandefer-Szerszeń, M., & Stepulak, A. (2013). Aktywność biologiczna i farmakologiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych. Postępy Hig. Med. Dośw, 67, 1000-1007.